ᠳᠥᠷᠪᠡᠯᠵᠢᠨ ᠪᠢᠴᠢᠭ
ᠨᠡᠢᠢᠲᠡᠯᠡᠯ ᠦ᠋ᠨ ᠨᠡᠷ ᠡ᠋
ᠲᠠᠨ ᠤ ᠪᠢᠴᠢᠪᠦᠷᠢ
ᠨᠢᠭᠡᠨ ᠭᠠᠷᠴᠠᠭ
ᠲᠠᠨ ᠤ ᠪᠢᠴᠢᠪᠦᠷᠢ
ᠪᠠᠰᠠ ᠨᠢᠭᠡᠨ ᠭᠠᠷᠴᠠᠭ
ᠲᠠᠨ ᠤ ᠪᠢᠴᠢᠪᠦᠷᠢ
ᠡᠬᠢ ᠰᠤᠷᠪᠤᠯᠵᠢ
ᠲᠠᠨ ᠤ ᠡᠬᠢ ᠰᠤᠷᠪᠤᠯᠵᠢДөрвөлжин бичиг
Мөнх хаан нас барж Хубилай, Аригбөх нар өөрсдийгөө Монголын их хаанаар зэрэг өргөмжлөн, Аригбөхийн тэмцэл эцэс болсон 1265 онд Хубилай өөрийгөө Монгол улсын хаан төдийгүй хятадын хаан ширээг зүй ёсоор залгамжлагч хэмээн үзэж улсын нэрийг Их Юань улс гэж өөрчилжээ. Хубилай хаан их гүрний төрийг 35 жил барьж, төр ёсны шинэтгэл, монголын нийгмийн сэтгэлгээний түүхэнд ертөнцийн засаг, номын засгийг тэгш явуулах зорилго бүхий хоёр ёсны номлолыг буй болгосон. Тэрээр төрөө төвхнүүлэх, харийн улсыг эзлэн захирах олон үйлийг зэрэгцүүлэхийн хамт бичиг соёлд анхаарч, Бээжингийн хойд талд байгуулсан Ханбилиг (хааны хот) буюу Дайду (Их нийслэл) хотод улсын судар, шаштир зохиох хүрээлэн хэмээх монгол, хятад монгол, хятад, перс, төвд зэрэг олон үндэстний түүхчдийг оролцуулсан тусгай байгууллагыг 1264 онд Хубилай хааны зарлигаар анх байгуулжээ.
Дөрвөлжин бичгийг Хубилай хаан улсын багш Пагба лам Лодойжалцангаар зохиолгож, их Юань гүрний бүрэлдэхүүнд багтсан бүх улс үндэстний бичиг болгохыг зорьжээ. Учир нь XIII зууны сүүлийн хагаст тогтсон улс гүрний доторх олон овог аймгуудын хэл аялгууг адил тэгш тэмдэглэх “олон улс дундын” бичгийн хэлтэй болох гэсэн эзэнт гүрний бодлого давамгайлж байв. Лодойжалцан бол таван ухаанд мэргэшсэн бандида Гунгаажалцангийн ач хүү юм. Өгөдэй хааны хүү Годан ноёны урилгаар бандида Гунгаажалцан Хөх нуурт ирж монгол бичгийн анхны хэл зүй “Зүрхэн тольт”-ыг зохиох үедээ ач хүү Лодойжалцангаа дагуулан ирж байжээ. Хувилай хаан Пагба лам Лодойжалцанг 1253 онд залж ирүүлсэн. Пагба лам Монголын дөрвөлжин бичиг хэмээх шинэ үгсийг 9 жилийн туршид зохиож дуусаад, дөрвөлжин үсгийн анхны сургуулийг өөрөө гардан явуулж байв. Дөрвөлжин бичиг нь төвөд, санскрит үсэгт тулгуурлан нийт 44 үсэг бүхий авианы цагаан толгойт бичиг бөгөөд монгол үг тэмдэглэх үсэг 28-аас хэтрэхгүй, үлдсэн үсгийг харь үг бичихэд ашигладаг байна. Хубилай хаан 1269 онд дөрвөлжин бичгийг гүрэн даяар хэрэглэх тухай зарлиг гарган “Би санасваас үсгээр үгийг бичмүй. Үгээр хэргийг тэмдэглэмүй. Энэ нь эрт ба өдгөөгийн нэвтэрхий хууль болой. Манай улс умард газар тулгар байгуулсан тул суртал нь хэмжээиэй, эртнийг эрхлэх тул дүрэм тогтоол үүсгэж завдсангүй. Аливаа хэрэглэх үсэг бичиг нь хятадын хичээнгүйлэх ба жил уйгар үсгийг хэрэглэж, манай улсын үгийг нэвтрүүлжүхүй... Үүнээс хойш аливаа хас тамга дарж, бичиг тархаан буулгахад монголын шинэ үсгийг хэрэглэж басхүү хамтаар тус тусад нь түүний улсын үсэг бичгийг хавсруулагтун” (Д.Чойжалсүрэн. Монгол дөрвөлжин үсэг. Уб., 1974) хэмээсэн байдаг. Юань улсын бүх 169 замд дөрвөлжин бичиг заах улсын тусгай сургууль байгуулж, голдуу монгол ноёд, түшмэдийн хөвгүүдийг сонгон сургаж, 1275 онд дөрвөлжин бичгийн хэрэг эрхэлсэн эрдмийн тусгай хүрээлэн ажиллуулж байв.
Дөрвөлжин үсгийн судлалаар гарсан анхны эрдэм шинжилгээний бүтэээл бол Германы эрдэмтэн Х.К. Габеленцийн 1839 онд хэвлүүлсэн “Эртний Монголын нэгэн бичээсийн тухай” хэмээх өгүүлэл. Үүнээс хойш Г.Потье, А.Уайлт, А.М.Позднеев, И.Г.Рамстедт гэх зэрэг олон эрдэмтний судалгааны бүтээлүүд гарчээ. Монголын эрдэмтдээс дөрвөлжин үсгийн талаар нухацтай судалгаа хийсэн хүн бол академич Ш. Лувсанвандан бөгөөд тэрээр “Дөрвөлжин үсгийн дурсгалын зүйлийг үзэхэд Пагба лам тэр цагийн монгол ярианы хэлний авиа зүйг сайн ажигласан төдийгүй уйгаржин монгол бичгийн систем, зөв бичих дүрмийг сайн судалж байж зохиосон болох нь илэрхий байна” гэжээ. Дөрвөлжин үсгийн судлалд зохих хувь нэмэр оруулсан эрдэмтэд бол академич Д.Төмөртогоо, доктор Ц.Шагдарсүрэн, Х.Лувсанбалдан, Ж.Пэрлээ, Ж.Надмид, А.Дамдинсүрэн, Ё.Жанчив нар юм.
Эх сурвалж: Л.Чулуунбаатар. Нүүдэлчин Монголчуудын бичиг үсгийн соёл номоос товчлон авч, бусад мэдэллийг нэмж оруулав.